Εδώ δεν θα επιχειρήσουμε να κάνουμε ένα αφιέρωμα σε όλες τις εφευρέσεις του, ούτε θα μιλήσουμε για τους συνεχιστές του, που και σήμερα ακόμη επιχειρούν ανακατασκευές έργων του. Είναι αλήθεια ότι σε χώρες όπως η Ινδία χρησιμοποιούν ακόμη αυτούσιο τον ατέρμονα κοχλία του, αλλά και σε πιο εκμηχανισμένους πολιτισμούς τον έχουν προσαρμόσει σε αυτοματοποιημένες κατασκευές. Η κατασκευή αυτή, που μοιάζει με μια μεγάλη βίδα, η οποία γυρίζει μέσα σε έναν σωλήνα, βοήθησε στην εύκολη άντληση νερού από λίμνες και ποτάμια σε ποσότητες. Πολύ χρήσιμη εφεύρεση∙ θα συμφωνήσουμε. Το ενδιαφέρον, ωστόσο, του Αρχιμήδη επικεντρώθηκε στις πολεμικές μηχανές. Στα πλαίσια της αναζήτησης του τρόπου με τον οποίο οι μηχανές υπηρετούσαν απ’ την αρχαιότητα την εξουσία, επιλέχθηκαν οι εφευρέσεις του εκείνες που φαίνεται ότι το έκαναν αποτελεσματικά. Άλλωστε, δεν δυσκολευτήκαμε καθόλου να βρούμε τέτοιου είδους εφευρέσεις στο portfolium του Αρχιμήδη.
Πρώτα απ’ όλα τα εμπρηστικά του κάτοπτρα, για τα οποία έγινε γνωστός ήδη απ’ την αρχαιότητα∙ η χρήση τους στη μάχη των Συρακουσών εναντίον των Ρωμαίων πέρασε στη σφαίρα του θρύλου. Πολλοί προσπάθησαν να αποδείξουν ότι τα κάτοπτρά του λειτουργούν, όπως, για παράδειγμα, ο Ιωάννης Σακκάς, που επιχείρησε με επιτυχία στις 6 Νοεμβρίου 1973, στον Σκαραμαγκά, να αναπαραστήσει τη ναυμαχία των Συρακουσών. Η επιστήμη, βλέπετε, δεν ενδιαφέρεται εάν υπάρχει δημοκρατία ή δικτατορία και αν κάπου σ’ ένα πανεπιστήμιο ετοιμάζεται η εξέγερση. Το πείραμα να πετύχει και όλα τ’ άλλα είναι για ιστορική κατανάλωση.
Ας επιστρέψουμε, όμως στο θέμα των κατόπτρων, ένα ζήτημα που είχαν μελετήσει και γνώριζαν από πολύ πρώιμα χρόνια οι αρχαίοι. Τα κάτοπτρα, ανήκαν στη μελέτη της οπτικής, που είχε πάρει πολύπλευρες διαστάσεις στην αρχαία σκέψη. Για παράδειγμα, πολλοί φιλόσοφοι, που τότε δεν διαχώριζαν τη δουλειά τους απ’ τους φυσικούς (εξ ου και φυσικοί φιλόσοφοι), όπως ο Αναξαγόρας, ο Θεόφραστος, ο σοφιστής Γοργίας, ο Ευκλείδης, ο Διοκλής (100 Π.χ.), ο Ήρων ο Αλεξανδρεύς (1ος αι. Ν.χ.), αλλά και ο Πυθαγόρας, ο Εμπεδοκλής, ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης αντιμετώπιζαν το ζήτημα και φιλοσοφικά. Ενδιαφέρονταν για την οπτική κυρίως και τη διάθλαση του φωτός, καθώς και για την οπτική ικανότητα. Αξίζει να μνημονευτεί εδώ ξεχωριστά η θεωρία του Δημόκριτου (460-361 Π.χ.), ο οποίος πίστευε ότι το φως είναι «μια ακτινοβολία από μικρότατα σωματίδια», που εκπέμπεται από την επιφάνεια των αντικειμένων.
Ήδη, ο Όμηρος αναφέρεται στα «κρυφά» όπλα του Διομήδη. Στη διάρκεια της πολιορκίας της Τροίας (1184 Π.χ. το πιθανόν, αλλά με κάθε επιφύλαξη), ο Διομήδης, περιγράφει ο ποιητής, είχε στην περικεφαλαία και την ασπίδα του κάτοπτρα από μέταλλο, καλά στιλβωμένο, ώστε να αντανακλούν έντονα το φως του ήλιου πάνω στους αντιπάλους του, θαμπώνοντας τα μάτια τους και ζαλίζοντάς τους, με αποτέλεσμα να μην αντιλαμβάνονται την επίθεση (Ιλιάδα, Ε). Πόλεμος τέχνας κατεργάζεται! Ο Πλούταρχος στον βίο του Δημοσθένη αναφέρει την χρήση των κατόπτρων απ’ τον ρήτορα, για να ελέγχει τις κινήσεις του με την αντανάκλαση του φωτός.
Ο Ησίοδος πάλι στη Θεογονία, όταν μιλάει για τον Προμηθέα, αναφέρεται στα κοίλα όργανα που αξιοποιούσαν το ἀνεξάντλητον πῦρ, δηλαδή τον Ήλιο. Τα Λιθικά (ή Περί Λίθων)(στ. 171-179) του Ορφέα μιλούν για τον Κρύσταλλον φαέθοντα διαυγέα: πάρε στα χέρια σου, λοιπόν, αυτό τον κρυστάλλινο λίθο, τον λάμποντα και διαυγή, που είναι δημιούργημα της αθάνατης λάμψης, που λάμπει όπως το πυρ. Άκουσέ με τώρα, για να μάθεις τη δύναμη του λευκού λίθου: αν δηλαδή θέλεις να ανάψεις φλόγες χωρίς το ισχυρό πυρ (να βάλεις δηλαδή φωτιά), τοποθέτησέ τον πάνω από ξερά ξύλα. Αμέσως, αυτός, όταν θα είναι απέναντι απ’ τον φωτεινό ήλιο, θ’ απλώσει πάνω από τα ξύλα, θα βγάλει στην αρχή καπνό, έπειτα φωτιά και μετά μεγάλη φλόγα. Αυτή τη φλόγα οι παλιοί την ονομάζουν «ἱερόν πῦρ». Οι ορφικοί, λοιπόν, ήξεραν την χρήση του κατόπτρου, για να βάζουν φωτιά.
Ο Αριστοφάνης στις Νεφέλες (στ. 754 κ.ε.) περιγράφει έναν πιο… ιερό σκοπό για την εμπρηστική χρήση των κατόπτρων. Ο Αθηναίος Στρεψιάδης, αφηγείται στον Σωκράτη πώς θα αποφύγει να πληρώσει το πρόστιμο που του επέβαλε το κράτος: την ώρα που ο γραμματέας του δικαστηρίου θα διαβάζει την υπόθεση, εγώ με το φακό θα λιώσω το κερί (έγραφαν σε πλάκες αλειμμένες με κερί, που χάραζαν με αιχμηρές γραφίδες, δε διέθεταν χαρτί ακόμη) κι έτσι δε θα υπάρχει χρέος. Τότε δεν ήταν όλοι φακελωμένοι ηλεκτρονικά κι έτσι ξεμπέρδευαν ευκολότερα. Σίγουρα, όλοι θα συμφωνήσουν ότι ο Αριστοφάνης περιγράφει τον πιο έξυπνο και αποτελεσματικό τρόπο χρήσης των κατόπτρων.
Οι αρχαίοι, που είχαν περί πολλού τις τέχνες και τα θεάματα, εφάρμοσαν την κατοπτρική και για πιο θεαματικούς σκοπούς. Στις εικαστικές τέχνες και στο θέατρο, τα κάτοπτρα προσέφεραν το εφέ τους. Μάλιστα, στη θρησκευτική προπαγάνδα –καθώς μεγάλο μέρος της μηχανικής της αρχαιότητας χρησιμοποιήθηκε για αυτό τον σκοπό (βλ. και το σχετικό κείμενο για τον Ήρωνα)– η κατοπτρική λειτούργησε ως επιστήμη εντυπωσιασμού, αντιπερισπασμού, που στόχευε σε ανορθόδοξες εμπειρίες: την αντιστροφή του ειδώλου και τις οφθαλμαπάτες.
Ο Αρχιμήδης, λαμβάνοντας προφανώς υπ’ όψη του την παράδοση των κατόπτρων, σκέφτηκε να συνδυάσει το θέαμα με τον πόλεμο. Το κράτος των Συρακουσών έτριβε τα χέρια του! Οι Συρακούσες, ας μην ξεχνάμε, δεν ήταν καμιά πόλη-κράτος του πεταματού∙ αρχικά κορινθιακή αποικία, εξελίχθηκε σε πλούσια και ονομαστή πόλη τον 5ο και 4ο αι. Π.χ. και αριθμούσε 400.000 κατοίκους σε μια περιτειχισμένη έκταση 14 χλμ. Ονομαζόταν και Πεντάπολις, επειδή περιελάμβανε πέντε συνοικισμούς. Το 480 Π.χ. ο Γέλων νίκησε τους Καρχηδόνιους στη μάχη της Ιέρας, σηματοδοτώντας τη μεγάλη της ακμή. Το 415 πολέμησαν με την Αθήνα, την τρόπον τινά Η.Π.Α της εποχής, κατατροπώνοντάς την (30.000 νεκροί ή πνιγμένοι Αθηναίοι και 7.000 δούλοι στα λατομεία της πόλης∙ απ’ τις πλέον ανατριχιαστικές ιστορίες υποδούλωσης). Ο ένας τύραννος διαδεχόταν τον άλλον στις ακμαίες Συρακούσες. Έτσι, ακολούθησε ο Ιέρων Α’ και ο Διονύσιος, που έφτιαξε και κέντρο επιστημονικών ερευνών. Έξυπνος ο τύραννος∙ κατάλαβε ότι με τις μηχανές και τις νέες εφευρέσεις, θα έκανε την εξουσία του πιο αποτελεσματική. Σ’ αυτή την επιστημονική αυλή ανέπτυξε τις δραστηριότητές του κι ο Αρχιμήδης. Άλλωστε, και ο Πλάτων εκεί θέλησε να εφαρμόσει το πολιτικό του πείραμα για την τυραννική του Πολιτεία.
Ένα περιβάλλον με τόσες πολυτελείς κατασκευές (ναοί, θέατρα, τείχη) –πέτρες υπήρχαν άφθονες!– λογικό ήταν να το ορεχτούν και οι Ρωμαίοι, οι μεγάλοι διδάξαντες της εξουσίας. Ο Αρχιμήδης, που ήθελε να κάθεται στα μαλακά μαξιλαράκια του τυράννου και να σκέφτεται, εφηύρε μια σειρά πολεμικών μηχανών, βοηθώντας τις Συρακούσες στην πολιορκία. Έβαλε, λοιπόν, το έξυπνο μυαλό του σε λειτουργία, για να αξιοποιήσει την φυσική και τεχνητή οχύρωση της πόλης. Με μια κατασκευή, τη Σαμβύκη, κατάφερε να φτιάξει έναν αποτελεσματικό τρόπο να ανεβαίνουν απ’ τα πλοία οι πολεμιστές μέσα στα τείχη εύκολα και γρήγορα και να απομακρύνονται απ’ αυτά, για να συνεχίσουν τη ναυμαχία. Είχε φτιάξει, ακόμη, μηχανές για κάθε απόσταση βολής, αλλά και κάποια που, όταν δεν χρησιμοποιούνταν, δεν ήταν ορατά απ’ τους αντιπάλους. Χρησιμοποίησε ακόμη και τεχνάσματα τρομοκράτησης του αντιπάλου. Ενώ αρχικά οι Συρακούσιοι ήταν φοβισμένοι απέναντι στην υπεροχή των Ρωμαίων, ο Αρχιμήδης, με μια σειρά ακουστικών εφέ (ρίχνοντας με δύναμη μεγάλα βράχια και ξεσηκώνοντας θόρυβο), αλλά και αιφνιδιαστικές ρίψεις βελών τη νύχτα, προκάλεσε πανικό στους ρωμαίους στρατιώτες. Έτσι, σ’ εκείνη την πρώτη επίθεση, κατάφερε να τους απομακρύνει.
Αργότερα, όμως, οι Ρωμαίοι, με την κλασική μέθοδο της προδοσίας, αιφνιδίασαν τους Συρακούσιους και πετυχαίνοντάς τους πάνω σε γλέντι, κατάφεραν να τους υποτάξουν. Λέγεται ότι ο ρωμαίος στρατηγός Μάρκελλος δάκρυσε, όταν είδε την ομορφιά της πόλης και λυπήθηκε που θα την κατέστρεφε[1]. Οι πηγές, μάλιστα, αναφέρουν ότι πολύ λυπήθηκε και για τον θάνατο του Αρχιμήδη. Όταν ο ρωμαίος στρατιώτης θέλησε να τον συλλάβει και να τον οδηγήσει στον Μάρκελλο, ο εφευρέτης, που μελετούσε εκείνη τη στιγμή ένα πρόβλημα, του είπε ότι θα τον ακολουθούσε, αφού το ολοκλήρωνε. Ο στρατιώτης, οργισμένος, τον σκότωσε. Αν θεωρήσουμε αληθή αυτή την εκδοχή, δεν μπορούμε παρά να εκτιμήσουμε το θάρρος του και την σταθερή του στάση μέχρι το τέλος για όσα πίστευε. Κατά μια άλλη, ωστόσο, εκδοχή, ο Αρχιμήδης σκοτώθηκε καθ’ οδόν, κρατώντας τις εφευρέσεις του που θα τις πήγαινε στον Μάρκελλο, για να του τις παρουσιάσει. Οι στρατιώτες, νομίζοντας ότι κρατάει χρυσό και πολύτιμα αντικείμενα, τον σκότωσαν, για να του τα πάρουν. Τα περιστατικά αυτά περιέγραψαν ο Πολύβιος, ο Πλούταρχος και ο Τίτος Λίβιος, χωρίς να αναφέρουν κάτι για τα εμπρηστικά κάτοπτρα.
Απεναντίας, άλλοι μεταγενέστεροι ιστορικοί (Δίων, Ευστάθιος, Γαληνός, Ανθέμιος, Λουκιανός, Ψελλός κλπ.) τα μνημονεύουν. Υπάρχει μεγάλη φιλολογία για το αν τα κάτοπτρα χρησιμοποιήθηκαν στη μάχη των Συρακουσών ή όχι. Άλλοι αποδεικνύουν κι άλλοι διαψεύδουν με πειράματα την ύπαρξή τους. Όπως όλα δείχνουν, όμως, ο Αρχιμήδης διέθετε τις γνώσεις για αυτά τα κάτοπτρα, καθώς ο μεταγενέστερός του Ήρων, στο έργο του Κατοπτρικά, εξηγεί την ανάκλαση του φωτός με τρόπο που δείχνει ότι γνώριζε το έργο του Αρχιμήδη. Το πιθανότερο είναι ότι ο Αρχιμήδης χρησιμοποίησε μεταλλικά κάτοπτρα στη ναυμαχία των Συρακουσών, ανάμεσα στις άλλες πολεμικές του μηχανές.
Όλα τα παραπάνω σχετικά με τα κάτοπτρα δείχνουν ότι, ενώ από πολύ πρώιμα χρόνια, η χρήση των κατόπτρων ήταν γνωστή ποικιλοτρόπως, με τον Αρχιμήδη γίνονται πολεμικές μηχανές. Αυτή η ιδιαίτερη χρήση τους δείχνει ότι τα πάντα –ή σχεδόν τα πάντα– θα μπορούσαν να αποτελέσουν πολεμικές μηχανές, αρκεί κάποιος πρόθυμος να συλλάβει την ιδέα. Όπως και πολλά πράγματα, που νιώθουμε και σκεφτόμαστε, μπορεί να αποτελέσουν πηγή κέρδους για μερικούς άλλους. Το ζήτημα, λοιπόν, δεν είναι αν κάποιος είναι ικανός και ευφυής, όπως αναμφιβόλως ήταν ο Αρχιμήδης, αλλά σε τι διαθέτει κάθε τι πηγαίο και δημιουργικό έχει μέσα του. Το κοινωνικό πλέγμα της εποχής του ήταν πρόσφορο για να τον κάνει να δουλεύει για τα επιστημονικά ινστιτούτα της εποχής του, που είχαν συγκροτήσει οι τύραννοι. Όπως σήμερα, κανείς δε θα αμφισβητούσε την ευφυΐα και τις ικανότητες όσων δουλεύουν στο MIT ή στη NASA, για παράδειγμα. Το ζήτημα, όμως είναι, πού διοχετεύεται όλη αυτή η πνευματική ενέργεια. Κυρίως στην υπηρεσία της πολεμικής μηχανής. Γι’ αυτό, παρουσιάστηκαν οι πολιτικές συνθήκες των Συρακουσών, που έζησε ο Αρχιμήδης. Μάλιστα, πολλοί, με τη λογική του σκοπού που αγιάζει τα μέσα, θεωρούν ότι οι μηχανισμοί του επέτρεψαν να σώσει την πατρίδα του και να την κρατήσει ελεύθερη. Όλοι οι πόλεμοι, όμως, από «ιερούς» σκοπούς ξεκινούν, για να πείσουν τους ευπειθείς να πάνε στη μάχη∙ αλλοιώς κανείς δε θα ήθελε να πολεμήσει.
Ας μην περιοριστούμε, όμως, στα κάτοπτρα. Έκανε κι άλλα σημαντικά όπλα. Από τον Πετράρχη και τον DaVinci γνωρίζουμε ότι ο Αρχιμήδης είχε κατασκευάσει και ατμοτηλεβόλο ή ατμοπυροβόλο. Ο DaVinci το περιγράφει ως εξής: πρόκειται για μηχάνημα από χαλκό, που εκσφενδονίζει σιδερένιες σφαίρες με μεγάλο κρότο και μεγάλη δύναμη. Το ένα τρίτο του οργάνου (του σωλήνα) βρίσκεται σε μεγάλη φωτιά από κάρβουνα. Όταν θερμανθεί, στρέφουμε τον κοχλία, που βρίσκεται πάνω σε δοχείο με νερό, οπότε και το νερό χύνεται μέσα στο θερμαινόμενο τμήμα του σωλήνα, όπου μετατρέπεται απότομα σε όγκο ατμού. Η σφαίρα εκτινάσσεται τότε με ορμή και τρομερό κρότο. Η λεπτομέρεια είναι ότι το ατμοπυροβόλο ήταν σε θέση να εκτοξεύσει σφαίρα ενός ταλάντου[2] σε απόσταση έξι σταδίων (επειδή κάθε πόλη είχε τη δική της μέτρηση για τα στάδια, θα θεωρήσουμε ότι ένας μέσος όρος είναι τα 182 μ. Άρα, η σφαίρα έφευγε στα 1092 μ., ένα χιλιόμετρο περίπου∙ καθόλου άσχημη επίδοση για μια εποχή, που οι πολεμιστές ένιωθαν ακόμη στο πετσί τους τα βέλη, τα ξίφη και τη φωτιά).Έξυπνη εφεύρεση, αναμφιβόλως. Τόσο, που έμελλε να αλλάξει την ιστορία του πολέμου και τη λογική του θανάτου.
Όλοι όσοι, λίγο-πολύ, πρέπει να ξυπνούν νωρίς το πρωί και να είναι σε μια ακριβή ώρα στη δουλειά τους, σίγουρα σε κάποιες στιγμές της ζωής τους θα σκέφτηκαν ότι θα ήθελαν να είχαν μπροστά τους τον εφευρέτη του ρολογιού, για να του πουν μερικά «γαλλικά». Ένας από αυτούς, λοιπόν, είναι και ο Αρχιμήδης με το υδραυλικό του ρολόι. Μπορείτε να εκτυπώσετε τη μοναδική σωζόμενη εικόνα του και να της πετάτε βελάκια, με το άκουσμα των πρώτων ήχων του ξυπνητηριού. Η ακρίβεια είναι η υπεξαίρεση του χρόνου, όπως έλεγε και ο λόρδος Χένρι Γουότον, στο Πορτρέτο του Ντρόριαν Γκρέι, του Όσκαρ Ουάιλντ.
Όπως και ο Ήρωνας και άλλοι εφευρέτες, έτσι κι ο Αρχιμήδης έδωσε το δικό του οδόμετρο. Αν ξέρεις σε πόση ώρα και με πόσα χιλιόμετρα την ώρα θα πας κάπου, αυτό σημαίνει ότι μπορεί να ελεγχθεί με τον καλύτερο τρόπο ο ρυθμός του εμπορίου. Σε μια εποχή ειδικά που αυτό δεν ήταν εύκολα δυνατό, καθώς το ταξίδι έκρυβε πολλούς κινδύνους, τα οδόμετρα, που ήταν οι προάγγελοι των κοντέρ ταχύτητας, λειτουργώντας με ένα σύστημα γραναζιών, έδιναν τη δυνατότητα ευκολότερου ελέγχου της μετακίνησης.
Ο Αρχιμήδης έκανε βέβαια και πολλές ανυψωτικές μηχανές, την ουράνια σφαίρα του (το πλανητάριό του με άλλα λόγια) και συνέβαλε στη βελτίωση της καθημερινότητας με μερικές από τις εφευρέσεις του. Ωστόσο, δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι μηδέν κακόν αμιγές καλού και να πάμε παρακάτω. Όλοι έχουμε ικανότητες σε κάτι. Το θέμα είναι αν η εξουσία θα βρίσκει πάντοτε την τιμή να εξαγοράσει τις ικανότητες αυτές.
σύντροφοι για την Αναρχική απελευθερωτική δράση
Σχετικά βιβλία:
Χρήστος Δ. Λάζος, Αρχιμήδης, ο ευφυής μηχανικός
_____________________________
[1]Από την πολύ συγκίνηση βέβαια θεώρησε πρέπον να σφάξει τους πάντες στο διάβα του. Φανταστείτε τι θα γινόταν αν έμενε συναισθηματικά ατάραχος. Ο «σωστός» εξουσιαστής χρειάζεται και τον λακέ ιστορικό του∙ αλίμονο αν δεν τον έχει.
[2]Κατά προσέγγιση ένα ελληνικό («αττικό») τάλαντο ισοδυναμούσε με 26 σημερινά χιλιόγραμμα, ένα αιγυπτιακό με 27, ένα βαβυλωνιακό με 30,3 και ένα ρωμαϊκό με 32,3. Οι Εβραίοι χρησιμοποιούσαν το βαβυλωνιακό τάλαντο, αλλά αργότερα το αναθεώρησαν -το βαρύ τάλαντο της εποχής της Καινής Διαθήκης θα ζύγιζε σήμερα 58,9 χιλιόγραμμα.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου